«فاما الّذين شقوا ففي النّار لهم زفير و شهيق ـ خالدين فيما ما دامت السّموات و الارض الاّ ما شاء ربّك ان ربّك فعّال لمّا يريد ـ و امّا الّذين سعدوا ففي الجنّة خالدين مادامت السّموات و الاّرض الاّ ما شاء ربّك عطاء غير مجذوذ». (پس كساني كه شقي و بدبخت شوند، مادامي كه آسمانها و زمين برقرارند، در آتش (جهنّم) خواهند بود. و نصيب آنان فرياد و ناله و زاريست. و نيكبختان رستگار، تا زماني كه آسمانها و زمين برقرارند، در بهشت ساكنند. مگر اينكه پروردگارت بخشش پايان ناپذير بر ايشان بخواهد. 108 تا 110، هود)
از ترجمه و تفسيرهائي كه بدست داده اند، معروف اين است كه هر كسي كه به بهشت برود، جاويدان در همان نعمات غوطه ور است. و هر كس به جهنّم سقوط كند، الي الابد در همان جا معذب است. و بيرون شدني نيست.
بعضي، در پاسخ به غير منطقي بودن عذاب هميشگي در جهنّم، گفته اند: علّت اين اسست كه گناهكار يا مشرك، كه تصميم داشته است تا آخر عمر، هر چند طولاني باشد، به ارتكاب گناه ادامه بدهد، يا در شرك بماند، بي عدالتي نخواهد بود، اگر الي الابد هم در عذاب مخلد باشد. كه اين جوابيست من در آوردي. و ربطي به آيات قرآن ندارد.
ما اگر مرتكب گناهان كبيره يا شرك مي شويم، علّت اين است كه خدا را نمي شناسم. و اينكه خدا را نمي شناسيم، به علّت اين است كه يا در محيط گناه و كفر پرورش يافته ايم، و يا مستضعف باقي مانده ايم. و يا حادثه اي ما را به راه خطا كشانيده است. و بعيد است كه كسي خدا را بشناسد، و براي او شريك قرار دهد. و چون داشتن يقين به وحدت، محلي براي شرك باقي نمي گذارد. و نيز توجّه داشتن به اشراف و بينائي خداوند بر تمام اعمال، جرأت ارتكاب گناه را سلب مي كند. درست است كه هر كسي بايد تلاش كند كه حقيقت را بشناسد، و راه صواب را برگزيند، امّا توفيق در اين راه امري است كه بي خواست خداوند ميسر نيست. و فقط گفتنش آسان است.
ما وارد معركة جبر و اختيار نمي شويم. بلكه وارد اصل مطلبي مي شويم كه خود را مكلف به تعقيب آن مي دانيم. و آن روشن كردن و توجّه دادن به نكاتيست كه از نظرها دور مانده است.
به طوري كه ذيل آيه بيان كرده ايم، اولاً، معني خلود، منحصر به آن معاني شايع نيست. و به معاني اقامت و سكونت نيز هست. ثانياً، خداوند خلود را در مورد بهشتيها و هم در مورد جهنّميها، مقيد به زمان مشخّصي كرده است. كه «مادامت السّموات الارض»، است. و به طوري كه مي دانيم به تصريح اصل «كلّ شيء هالك» آسمانها و زمين هم عمري دارند و پس از آن مرگيست. و چه كسي مي داند پس از روز رستاخيز، چه مدّتي به همين وضع پايدار خواهند ماند؟ ثانياً، همين بقاي آسمانها و زمين هم با جملة «الاّ ما شاء ربّك»، (مگر اينكه پروردگارت چيز ديگري بخواهد)، تحت سيطرة استثنا قرار گرفته است. و رابعاً، با جملة (ان ربّك فعّال لما يريد» استثناء را تأكيد نموده و به آن قطعيّت داده است. و دست خود را باز گذاشته است. خامساً، در مورد نيكبختان بهشتي، با ذكر جملة «الاّ ما شاء ربّك عطاء غير مجذوذ»، (مگر اينكه پروردگارت براي آنان بخششي غير مقطوع (هميشگي) بخواهد اشاره فرموده است كه خلود، در مورد بهشت، به معني سكونت است. نه به معني هميشگي و جاودانگي بودن و زيستن دائمي. زيرا از كلمّه «غير مجذوذ» كه مربوط به بعد از رفتن به بهشت است، به خوبي معلوم مي شود مدّت سكونت در بهشت مجذوذ، يعني محدود است. و معني مقطوع و بي دوام از آن استنباط مي شود.
پس نه آن طوري است كه شايع گرديده است. يعني: الي الابد. ضمن اينكه اندكي تفكّر هم اين نكته را در ذهن روشن مي كند كه اگر عدّه اي كه وارد بهشت مي شوند، الي الابد، به همان حال خورد و نوش و تعيّش و تلذّذ بپردازند و تكليفي را ادا نكنند، چه خاصيّت وجودي خواهند داشت؟ بخصوص اينكه اين حالت، مغاير مفهوم جملة «و الي الله المصير) است.
و همينطور كساني كه در دوزخ، معذّب الي الابد مي شوند، ضجه و نالة هميشگي آنها، در برابر رحمت و عفو پروردگار چه مي شود؟ سادساًً، آيات متعدّد در قرآن حكايت از اين دارند كه جزاي نيكوكاران، حدّ و مرزي ندارد. امّا كيفر بدكاران، به اندازة همان اعماليست كه مرتكب شده اند. و لذا وقت كوتاه عمري كه درآن مرتكب گناه شده اند، با عذاب الي الابد، متناسب نيست. سابعاً، خود خداوند فرموده است «كلّ شيء هالك» و لذا قطعيست كه بهشت و جهنّم هم ـ كه مخلوق خداوند هستند ـ مرگي و پاياني دارند.
عليهذا هر چند با تعاريفي كه از بهشت و جهنّم شده است، الي الابد در بهشت زيستن بسيار نيست. ولي يك لحظه در جهنّم بودن، هم كم عذابي نيست. ما خود را به خداوند مي سپاريم. تا او هر چه بخواهد. «و افوّض امري الي الله انّ الله بصير بالعباد.»

يار با ماست چه حاجت كه زيادت طلبيم؟
دولت صحبت آن مونس جـان ما را بس
از در خويش خدايا به بهشـتم مفــرست
كه سر كوي تو از كون و مكان ما را بس
(حافظ)