«مالك يوم الدّين»
كلمه «يوم» منحصر در فاصله زماني يك طلوع و غروب خورشيد نيست بلكه «يوم» يك برهه از زمان است كه ممكن چند ساعت يا يك روز يا يك سال و يا چند و چندين سال باشد كه يك حادثه در آن اتّفاق مي افتد و آنچه منحصر به زمان ما بين طلوع و غروب خورشيد است به نام نهار در برابر «ليل» است كه مطلقاً دلالت بر همين فاصله زماني معروف دارد. امّا «يوم» كه در اين جمله به «الدّين» اضافه شده است با آغاز رستاخيز شروع مي شود و پس از حسابرسي به اعمال مردم گروهي كه رستگارند به بهشت و باقي به دوزخ پايان مي پذيرد.
كلمه «يوم الدّين» يك اسم مركّب را تشكيل مي دهد.
نكته اي كه در اين خصوص لازم به دقّت دارد اصل تزويج است كه خداوند در خلقت برقرار فرموده است. و ما آن را ذيل شماره 2 اصول دوازده گانه كه در صفحات 4- 6 طبقه بندي كرده و وارد نموده ايم. چنان كه در آيه (49 سوره ذاريات) و ضمن آيات ديگر مي فرمايد: «و من كلّ شيء خلقنا زوجين لعلّكم تذكّرون» ما تمام اشياء را زوج آفريديم باشد كه شما به اين موضوع توجّه و دقّت نمائيد. براي روشن شدن مطلب ملاحظه مي نمائيم كه در برابر زندگي مرگ، در برابر مرد زن و در برابر نور ظلمت- در برابر روز شب، در برابر زمين آسمان ، در برابر دنيا آخرت و... وجود دارد.
اعضاء بدن همه زوجند – انسان از تن و روان به وجود آمده است – حتّي اتم ها كه از عناصر بسيط شناخته شده اند از هسته و الكترون تركيب يافته اند و هسته ها و الكترون ها از اجزاء ريزتر تشكيل شده اند و لذا در عالم هستي هيچ چيز به صورت فرد وجود ندارد جز ذات بي همتاي خداوند متعال و باعنايت به همين قبيل نكات است كه آنجا كه سخن از ازواج به ميان آورده فرموده است: «فاطر السّموات و الارض جعل لكم من انفسكم ازواجاً و من الانعام ازواجاً يذرؤكم فيه ليس كمثله شيء و هوالسّميع العليم» پديد آورنده آسمان ها و زمين براي شما از نوع خودتان جفت هائي آفريد و براي چهار پايان نيز جفت ها و (در اين نظام زوج و قرينه داشتن) شما را افزايش مي دهد و در زمين پراكنده مي سازد و (تنها اوست كه) هيچ چيز مانندش نيست و او شنوا و دانا است. يعني فرديّت منحصر به خداوند است نه كس و چيزي ديگر.
با جمله «ليس كمثله شيء» به اين نكته تأكيد مي نمايد كه غير از خداوند تمام اشياء ديگر در عالم هستي از لحاظ زوج داشتن همانند هستند و در برابر هستي مشهود، عالم غيب قد علم كرده است كه تصوّر آن هم براي ما مشكل است يا بگو ممكن نيست بتوانيم تصوّر كنيم كه آن چگونه چيزي است!
بر اساس توضيح مذكور ما يك اسم مركّب داريم كه معرف زماني مشخّص است به نام «يوم الدّين» بايد زوج آن را بشناسيم زيرا طبق اصل تزويج هر چيزي بايد زوجي داشته باشد و «يوم الدّين» نيز يك چيز است؟ بعضي گمان مي كنند كه «يوم الدّين» در برابر دنياست در حالي كه چنين نيست. در برابر دنيا آخرت است و آن زماني جاودان و ظاهراً بي پايان است. كه جاي بهره گيري از اعمالي است كه در مدّت زندگي دنيوي معمول داشته ايم در حالي كه «يوم الدّين» جاي و زمان حسابرسي است نه بهره گيري و لذا بايد در جستجوي زوج «يوم الدّين» بر آئيم. چون پس از يوم الدّين آخرت است و در آخرت شب و روزي وجود ندارد: «في ظلل ممدود» حالتي شبيه به سايه هميشگي داردو پس ناگزير بايد قرينة آن را در همين دنيا كه شب و روز دارد جستجو نمائيم. آن هم بايد نامي باشد مركّب از دو كلمه يا دو اسم كه هر دو كلمة آن را بشود قرينه آن نام قرار دهيم و در دنيا قرينه ديگري نداشته باشد.
چون يكي از كلمات «يوم الدّين» يوم است نا گزير بايد كلمة قرينه آن ليل باشد، كلمة ديگر اسم مركّب مورد نظر «الدين» است كه قرينه آن مي تواند «القدر» باشد و لذا نام مركّبي كه مي توانيم قرينة «يوم الدّين» به شمار آوريم كه در دنيا قرينه نداشته باشد «ليلة القدر» است . حال بهتر مي توانيم معني «يوم الدّين» را درك كنيم. با قبول اين كه «يوم الدّين» را به روز حسابرسي و جزا ترجمه و تفسير كرده اند و مؤمن و كافر هر دو به نتيجه اعمال خود واقف و آگاه مي شوند امّا چون «ليلة القدر» را فقط پيروان مؤمن و عامل به قرآن درك مي كنند معني «يوم الدّين» هم مختّص به همين مؤمنين مي شود. يعني روز «دين» مانند روزي كه گروهي يا ملتي يك پيروزي يا موفّقيّتي مهمّ كسب مي كنند و آن روز را با نام همان موفّقيّت كه احراز كرده اند تركيب مي كنند و نامي جديد براي آن وضع مي نمايند، مانند روز پيروزي، روز استقلال، روز جمهوري و غير اين ها. و چون روز حسابرسي، دينداران هستند كه به رستگاري نائل مي شوند از اين رو بايد «يوم الدّين» همان روز ظهور نتيجه دين شناخته شود يا روز تجلّي دين و اين كه «يوم الدّين» را به روز جزا ترجمه كرده اند، چندان وافي به مقصود نيست هر چند تا حدودي هم صحيح مي باشد.
ما انشاءالله ذيل آيات سوره القدر توضيحات لازم را در خصوص ليلة القدر خواهيم داد به آن مراجعه شود.