«هو الّذي انزل عليك الكتاب منه آياتٌ محكمات هنّ امّ الكتاب و اخر متشابهات فامّا الّذين في قلوبهم زيع فيتبّعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة و ابتغاء تأويله و ما يعلم تأويله الّا الله و الراسخون في العلم يقولون امنّا به كلّ من عند ربّنا و ما يذكّر الّا اولوا الالباب»: او (خداوند) كسي است كه كتاب را بر تو نازل كرد، كه پاره اي آيات آن محكمات هستند كه آن ها اصل و اساس كتاب هستند و آيات ديگر متشابهاتند، پس كساني كه در دلها شان ميل به باطلي است آن جنبه آيه را پيروي مي كنند كه با ميل آنان تشابهي دارد. براي فتنه انگيزي و تأويل كردن (وجه تشابه آن) در حالي كه تأويل آن را غير از خداوند كسي نمي داند، و دانش آموخته گان مي گويند به آن ايمان داريم كه تمام از نزد پروردگار ما (نازل شده است) و غير از خردمندان كسي متوجّه اين معني نيست (7 آل عمران).
بين اهل قرآن شايع است كه محكمات مفاهيم روشني دارند امّا متشابهات آياتي هستند كه مفاهيم آن ها را جز خداوند و رسول او و راسخون در علم كسي نمي داند – درحالي كه مطابق اين آيه متشابهات آياتي هستند كه تأويل آن ها را غير از خداوند كسي نمي داند و لذا مي توان گفت كه مفاهيم آن ها يا تفسير آنها را (حداقل مفهوم ظاهري آن ها را) دانش آموختگان
يا راسخون في العلم مي دانند و «تأويل» آن ها در علم خداوند است؟
در صورتي كه استنباط ما درست باشد نتيجه مي گيريم كه تفسير آيات محكمات براي دانشمندان و خردمندان ممكن مي باشد ولي تأويل متشابهات ميسّر نيست در حالي كه عقيده بر اين است كه اصولاً هيچ آيه اي را نمي توان تأويل كرد امّا مي توان تفسير و تشريح كرد.
كلمه محكم كه جمع آن محكمات است به معني موضوع مجرّب و آزموده شده است كه بر اثر تجارب موافق بودن آن با حقّ و صواب و عدل و استحكام با ثبات رسيده باشد و ار نظر دانش و بينش هيچ گونه ايرادي بر آن وارد نباشد – مانند : «من عمل صالحاً فلنفسه و من اساء فعليها»: هر كس كار نيكو انجام دهد به نفع خويش مي كند و هر كس بد كند به زيان خود مي كند ـ و نيز: «ليس للانسان الّا ما سعي»: - به انسان نمي رسد مگر نتيجة كار وكوشش خودش - «لئن شكرتم لا زيدّنكم»: اگر شكرگزار شديد نعمت را بر شما افزون مي نمائيم - «و لاتقربوا مال اليتيم»... به مال يتيم دست درازي نكنيد - «و لاتقربوا الزّنا»: - به زنا نزديك نشويد و... و به طور كلي تمام آياتي كه سنّت و شريعت بر اساس آن ها استوار گريده است.
صحّت مفاهيم اين قبيل آيات را حتّي غير مسلمانان هم نمي توانند مورد ترديد قرار دهند و بر اثر تجارب هم مقرون به صواب و صلاح بودن آن ها با ثبات رسيده و لذا بر پايه محكمي استوار مي باشند و هرگاه دقيقاً از طرف اجتماع اجراء و رعايت گردند يك مدينه فاصله ديني پايه گذاري خواهد شد.
اين قبيل آيات، محكمات هستند و به استناد جملة «هنّ ام ّالكتاب» اساس و شالوده و يا مادر قرآن مي باشند و اين به معني آن است كه باقي آيات كه متشابه اند از اين آيات زائيده شده يا بر اساس اين آيات استوار و يا در توضيح و تكميل محكمات مي باشند.
حال اگر به شرحي كه گذشت ما محكمات را به معني مواد و اجزاء آزموده شده و مقرون و موافق حقّ و صواب يك نظام اجتماعي بدانيم كه به وسيلة خداوند جمع و تنظيم و در قالب آيات به هادي و والي بشريّت براي اجراء و ابلاغ نازل شده است، بايد متشابهات را يك دسته آياتي بشناسيم كه هنوز توسط انسان ها تجربه و اثبات نشده و مفاهيم كلّي آن ها براي بشريّت ناشناس مانده است امّا چون خداوند از نيازمندي انسان ها و كاستي ها در نظام شناخته شده آن ها به خوبي آگاه است نزول آيات متشابهات را براي تكميل دين لازم و ضروري دانسته و لذا متشابهات را بر پيغمبر عزيز خود نازل فرموده است تا وسيله رسيدن انسان ها را به سعادت هر دو جهان تكميل فرمايد.
چون محكمات را اغلب مسلمانان مؤمن مي شناسند و از مفاهيم آن ها آگاهند شياطين و منافقان بد انديش كه غالباً مي خواهند زير پوشش دين به اغراض شياطيني خود برسند نمي توانند براي فتنه انگيزي در ميان مسلمانان از محكمات كمك بگيرند بعضي از مفاهيم متشابهات را كه مي توانند با تحريفاتي موزيانه بر اغراض خود منطبق نمايند دستاويز قرار مي دهند و يا به دلخواه تأويل مي كنند و به عقايد مسلمانان، زير كانه و موذيانه آسيب مي رسانند چنان كه شيطان گفته است: «لا قعدّن لهم صراطك المستقيم»... قسم مي خورم كه بر عليه آنان در راه دين شان كمين بگيرم (16 اعراف). يا از سلاح دين بر ضدّ آنان استفاده كنم.
«از جملة: «و ما يعلم تأويله الاّ الله»، و تأويل آن را غير از خدا كسي نمي داند كه منحصر است به متشابهات معلوم مي شود كه تأويلات محكمات براي دانش آموختگان و بعضي از خردمندان قابل فهم است و حقّ هم همين است زيرا تأويل به معني برگرداندن حكمي يا موضوعي به موجبات اوّليه وضع آن است و خردمندان مي توانند مثلاً درك كنند كه چه چيز موجب منع زنا يا قمار يا شراب خواري و يا... شده است.
و نيز از جملة: «منه آيات محكمات هنّ ام ّالكتاب»... معلوم مي شود كه متشابهات زائيده يا ثمرات محكمات هستند و لذا با محكمات مي توان آن ها را شرح و تفسير كرد چنان كه هر ماري مي تواند خصوصيّات فرزندان خود را تعريف كند و از ديدن نقشه ساختمان يا پي ريزي آن مهندس آگاه و مجرّب مي تواند ساختمان را بشناساند، پس «راسخون في العلم اولو الالباب» مي توانند متشابهات را با استفاده از محكمات شرح و تفيسر نمايند امّا تأويل آن ها را غير از خداوند كسي نمي داند.
«جملة و الرّاسخون في العلم و يقولون آمنّا به كلّ من عند ربّنا و» دانش آموختگان مي گويند به آن (قرآن) ايمان داريم، تمام آيات آن (اعم از محكم و متشابه) از نزد پروردگار ما نازل شده است، اشاره به اين نكته دارد كه ايمان و عمل به تشابهات خاصّ راسخون في العلم است و ظاهراً اين قبيل آيات فقط براي دانشمندان تكليف آور هستند و عامّه مسلمانان از عمل به مفاد آن ها معاف مي باشند مگر اين كه «راسخون في العلم» به تدريج مفاهيم متشابهات را قابل درك براي عامّه مسلمانان بنمايند كه در اين صورت هر كس به ميزان ادراكات خود به درجه اي از دانش مي رسد و ايمان او در اين خصوص آگاهانه تر و تكاليف او بيشتر مي شود. بنابراين مي توان گفت متشابهات حاوي يك سلسله تكالف كفائي خاصّ دانشمندان هستند، در حالي كه محكمات بيانگر تكاليف عيني و عمومي مي باشند.
شايد بتوانيم و بگوئيم، بر اساس تعاريف مذكور متشابهات آيات علمي و اعتقادي دقيقي هستند كه خداوند نازل فرموده است تا علاقمندان واقعي به دين براي آگاه شدن از مفاهيم آن ها به فهم هر چه بيشتر مفاد محكمات همّت گمارند تا دقايق و بواطن آنها را بهتر دريابند و نيز استعداد ژرف انديشي و دانش پژوهي آنان براي حل مشكلات متشابهات شكوفا شود و سعادت درك دقايق قرآن را بچشند و به پيرامون خود نيز بچشانند و موجب ايجاد يك نهضت مقدّس علمي بشوند؟ و اگر چنين نبود خداوند مفاد متشابهات را در قالب محكمات نازل مي فرمود تا درك مفاهيم آن ها با اشكالي مواجه نشود؟ بنابراين معني متشابهات قابل درك و فهم و تفسير است امّا علّت نزول و بيان آن ها را غير از خداوند كسي نمي داند و نمي تواند بگويد چه چيزي سبب شده است تا مفاد آن ها وضع شود